انسان در حرکت به‌ سوي پروردگار هستي است، حرکتي که پر رنج و پر مشقّت است ولي‌ منتهاي آن، لقاي خداوند تبارک و تعالي خواهد بود:

>يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلي‏ رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقيه<^[1]

آدمي در اين حرکت پر فراز و نشيب، بايد هفت منزل را بپيمايد که عبارتند از: يقظه، توبه، تقوا، تخليه، تحليه، تجليه و لقاء.

گذشتن از هر يک از اين منازل هفت‌گانه، گرچه سخت و دشوار است، امّا امري لازم و ضروري است و براي رسيدن به مطلوب و مقصود نهايي، گريزي از آن نيست.

اگر کسي بتواند اين راه را بپيمايد و در سلوک معنوي خويش موفّق گردد، علاوه بر اينکه در قيامت به مقام عنداللّهي خواهد رسيد و بهشت براي او کوچک مي‌شود، در همين دنيا هم زندگي او بهشتي مي‌گردد؛ يک زندگي عاري از غم، غصّه، يأس، اضطراب خاطر و پريشاني، نصيب سالک الي‌الله مي‌شود. زندگي دنيوي او همراه با امنيّت و اطمينان دل و نشاط و شادماني و اميد و معناداريِ حقيقي خواهد بود که هيچ‌گونه زشتي و پليدي و نگراني در آن راه نمي‌يابد.

حتّي اگر کسي موفّق به عبور از همۀ منازل هفت‌گانه هم نشود، عبور از هر منزلي براي او درجه و مقامي مطابق با شأن همان منزل به ارمغان خواهد آورد که به دنيا و آخرت ارزندگي دارد.

حضرت موسي% هنگام بازگشت از مَديَن، در کوه طور آتشي ديد و به سمت آن رفت. در واقع نور و روشنايى وصف‏ناپذيرى براي آن نبيّ گرامي نمايان گشته بود. حضرت موسي% به مقام «حقّ‌‌اليقين» رسيده بود و مفتخر به دريافت وحي گرديد.^[2]

خانوادة آن نبيّ گرامي نيز که در کوه طور ايشان را همراهي مي‌کردند، از دور آن نور را مشاهده کردند و مي‌توان گفت: گرچه آنان از درجه و مقام عرفاني حضرت موسي% برخوردار نبودند، ولي در رتبة نازل‌تري، به مقام «عين‌اليقين» رسيده بودند. مهم آن‌که هم حضرت موسي% و هم‌ خانوادة ايشان، در حدِّ بضاعت خويش، از آن نور دل‌انگيز، بهره بردند و در واقع به قدر وسع خود به درجات روحاني و عرفاني دست يافتند. از اين رو خداوند تبارک و تعالي در قرآن کريم، حرکت همة آنان را خجسته مي‌شمارد و مي‌فرمايد: مبارک باد بر آن کسي که مانند حضرت موسي% توانست راه را بپيمايد و به انتها برسد و مبارک باد بر آن کسي که موفّق به گذراندن برخي از منازل سير و سلوک شد:

>فَلَمَّا جاءَها نُودِيَ أَنْ بُورِكَ مَنْ فِي النَّارِ وَ مَنْ حَوْلَها وَ سُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ الْعالَمينَ<^[3]

چون به نزد آتش آمد، آوا رسيد كه: «خجسته و مبارك گرديد آنكه در آتش و آنكه پيرامون آن است، و منزّه است خدا، پروردگار جهانيان»

طي‌ کردن منازل هفت‌گانه، آدمي را به‌ کمال‌ مي‌رساند و در قيامت جايگاهي وصف ناشدني نزد خداوند تبارک و تعالي به وي مي‌بخشد؛ امّا اگر کسي به هر دليلي، صرفاً از برخي منازل سير و سلوک عبور نمايد نيز به سعادت دنيا و آخرت نائل خواهد شد.

به‌ عبارت روشن‌تر در وادي سير و سلوک، هر کس به اندازۀ سعۀ وجودي خويش و سعي و تلاشي که نموده است، بهره مي‌برد و اين چنين نيست که اگر کسي به انتهاي مسير نرسد، به هيچ دستاوردي از سفرۀ پر نعمت سير و سلوک دست نيابد.

کساني که راه را مي‌پيمايند و به مقصد مي‌رسند، به مقام «حقّ‌‌اليقين» دست مي‌يابند، کساني که در ميانة راه به سر مي‌برند، از مقام «عين‌اليقين» برخوردارند و ساير افراد که در ابتداي راه مي‌باشند، مقام «علم‌اليقين» دارند.

مرحوم علاّمه محمّد تقي مجلسي)، اين سه مرتبه و مقام را از آيات پاياني سورة فصلّت برداشت نموده است:

>سَنُريهِمْ آياتِنا فِي الْآفاقِ وَ في‏ أَنْفُسِهِمْ حَتَّي يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَ وَ لَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلي‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ شَهيدٌ أَلا إِنَّهُمْ في‏ مِرْيَةٍ مِنْ لِقاءِ رَبِّهِمْ أَلا إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْ‏ءٍ مُحيط<[4]

به زودى نشانه‏هاى خود را در اطراف جهان و در درون جانشان به آنها نشان مى‏دهيم تا براى آنان آشكار گردد كه او حق است؛ آيا كافى نيست كه پروردگارت بر همه چيز شاهد و گواه است؟! آگاه باشيد كه آنها از لقاى پروردگارشان در شكّ و ترديدند؛ و آگاه باشيد كه خداوند به همه چيز احاطه دارد.

از اين‌رو به همگان در هر موقعيّت سنّي و تحصيلي و از هر قشري که باشند، توصيه مي‌شود که قدم در راه نهند و به حرکتي که به سوي پرودگار هستي دارند، اهميّت دهند و به هر اندازه که مي‌توانند، اين مسير پر فراز و نشيب را بپيمايند و منازل سير و سلوک را يکي پس از ديگري طي کنند، تا به اندازۀ ظرفيّت خويش، به مقصود برسند و بدانند که هر منزلي از منازل هفت‌گانه، آنان را به درجه‌اي از رستگاري خواهد رسانيد.

سالک الي‌الله قبل از هر چيز بايد بداند که خداوند سبحان، معلّمِ اخلاق انسان است. اوست که بايد توفيق پيمودن مسير را به آدمي عطا فرمايد؛ پس توفيق الهي را ضميمۀ همّت خويش کند و با تلاش وافر و با صبر و استقامت، حرکت به سوي پروردگار خويش را ادامه دهد.

>وَ لَوْلا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَكي‏ مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لكِنَّ اللَّهَ يُزَكِّي مَنْ يَشاءًُ<^[5]

و اگر فضل و رحمت الهى بر شما نبود، هرگز احدى از شما پاك نمى‏شد؛ ولى خداوند هر كه را بخواهد تزكيه مى‏كند.

سالک نبايد انتظار داشته باشد به راحتي و بدون صبر و سعۀ صدر، به مقصود و مطلوب خويش برسد. گاهي انسان بايد چهل سال رياضت ديني داشته باشد، خون‌جگر بخورد تا يک منزل از منازل هفت‌گانه را طي کند! ولي ثمره و نتيجۀ آن، حکومت خداوند بر دل او خواهد بود.

عارف واصلي همچون مرحوم آيت الله قاضي^[6] ـ که از نامداران عرصۀ عرفان و سير و سلوک است و شخصيّت بزرگي چون مرحوم علّامه طباطبايي)‌ از تربيت‌يافتگان مکتب ايشان هستند ـ به شاگران خويش چنين توصيه مي‌نموده‌اند: «اگر به جستجوي آب زمين را کندي، نبايد خسته و نااميد شوي، اگر وقتش باشد به آب مي‌رسي، وگرنه نااميد نشو که بالأخره به آب مي‌رسي و حتّي آب برايت فوران مي‌کند.»

البته گاهي هم جذبه‌اي از سوي پرودگار متعال براي بنده پديد مي‌آيد و در يک لحظه، مي‌تواند راه صد ساله را بپيمايد، به‌شرط آنکه زمينه‌اي براي دريافت جذبۀ الهي فراهم کرده باشد و نيز در جهت بقاي آن جذبه و توفيق الهي بکوشد.

مي‌شود پردۀ جسـمم پـر کــاهي گاهـي          ديده‌ام هر دو جهان را به نگاهي گاهي

وادي عشق بسي دور و دراز است ولي           طي شود جادۀ صد ساله به آهي گاهي

در طلب ‌کـوش و مده دامـن اميد زدست            دولتي هست که يـابي سر راهي گاهي

چه بسا افرادي که با يک توجّه و يک توبۀ حقيقي، توانسته‌اند منازل هفت‌گانه را در کمتر از يک شبانه‌روز، يکي پس از ديگري طي کنند و به لقاي الهي نائل آيند. البته بايد توجّه داشت که اين‌گونه وصال‌ها استثناء است و از اين جهت، ريشه‌دار نيست و سالک بايد با مراقبت‌ و رياضت‌هاي ديني، سلوک خود را ريشه‌دار کند.

آنچه مهم است و بايد بدان توجّه جدّي شود، اينکه لازم است انسان قدم در راه نهد و به سوي پرودگار خويش حرکت نمايد. سالک بايد به انجام وظيفه بپردازد و در پي مدّت زمان رسيدن نباشد؛ بلکه افتادن در راه و طي کردن مسير حرکت به سوي خداوند سبحان، خود هدفي متعالي است که بايد قدر آن شناخته شود.

بنابراين براي پويندۀ راه حقيقت، تفاوتي نمي‌کند که طي يک مدّت کوتاه به مقصود برسد، يا يک عمر رياضت بکشد تا دريچه‌اي از عالم معنا به‌سوي او گشوده شود. اهل معرفت مي‌دانند که در هر دو صورت، مقام عنداللّهي در انتظار آنان است، لذا به انجام وظيفه که همان تقيّد به ظواهر شرع مقدّس است، مي‌پردازند.

رکن اساسي سير و سلوک، «تقيّد به ظواهر شرع» است. سالک بايد واجبات را به صورت دقيق به جا آورد، محرّمات را ترک نمايد، و از انجام اعمال مکروه در حدّ امکان، دوري گزيند و در به‌جا آرودن مستحبّات نيز به‌قدر نشاط و به‌اندازه‌اي که براي ساير امور زندگي نظير تحصيل و شغل او ضرر نداشته باشد، همّت ورزد.

پايبندي به اين دستور‌العمل، از ابتدا تا آخرين مراحل و مراتب سير و سلوک، لازم و ضروري است و تخطّي از آن، تحت هيچ شرايطي جايز نمي‌باشد. لذا از بزرگان سير و سلوک و طلايه داران عرفان حقيقي نظير فقيه عارف مرحوم آخوند ملاّ حسينقلي همداني) بارها شنيده‌ شده است که: «در راه سير و سلوک، هيچ چيزي را نظير تقيّد به ظواهر شرع نمي‌دانيم.» از اين جهت همواره اساس کار عرفاي راستين، التزام و عمل به‌ ظواهر شرع بوده است.